مجموعه ارگ تهران، حافظه تاریخی مرکز - مجله یگانه

تاریخچه مجموعه ارگ تهران

واژه ارگ در لغت نامه دهخدا مترادف قلعه و دژ آمده است و قلعه کوچکی که در میان قلعه ای بزرگ تر ایجاد شده باشد ارگ نام دارد. ارگ تهران و ساختمان های داخل ارگ بناهایی است که به دوره صفویان و زندیه تعلق دارد. بعد از تصرف تهران بدست افغان ها در قسمت شمالی محدوده ارگ پلی ایجاد شد و دروازه ای را مقابل آن بنا کردند و آن را ارگ نام گذاشتند.

ارگ مورد نظر در شروع دوره قاجاریه و همزمان با حکومت آغامحمدخان در شمال تهران آن دوره قرار داشت که از یک سو به حصار شهر و از سوی دیگر به محدوده شهری متصل بود ولی بعدها که شهر تهران توسعه یافت و خیابان های متعددی در آن ایجاد شد ارگ تهران در قسمت مرکزی شهر قرار گرفت.

ارگ تهران که محله با قدمت شهر است سابق بر این وسعت چندانی نداشته و در حقیقت وسعت محدوده ارگ تهران از ایجاد آن تا شکل گیری میدان توپخانه نو که در سال 1285 هجری قمری بود ثابت بوده و جزیی از زمین های شمال تهران قدیم محسوب می شد، از این سال به بعد که میدان توپخانه نو احداث شد و خیابان های اطراف آن توسعه پیدا کرد تغییرات عمده ای به دلیل توسعه فضای شهری و شهرنشینی در محدوده ارگ تهران شروع شد که این مساله به نیمه دوم قرن سیزدهم هجری قمری برمی شود.

با پر کردن خندق های اطراف و احداث خیابان های نو اولین طرح سامان دهی بافت شهری تهران شروع شد و آرام آرام پیاده کردن سبک های معماری نوین در ساخت بناها و کاخ های پیرامون ارگ رواج یافت و بافت اولیه و تاریخی آن چهره اش دگرگون شد. خندق اطراف ارگ را که پر کردند، خیابان های نو ناصریه و جلیل آباد و جبه خانه پدید آمد اما محلی که برج و باروی ارگ در آن قرار داشت جزیی از اراضی سلطنتی بحساب می آمد و به همین دلیل شاه آن زمین ها را به نور چشمی ها بذل و بخشش کرد.

بسیاری از املاک خصوصی اطراف ارگ را اطرافیان شاه صاحب شدند که از جمله این زمین ها که از در اندرون تا در شمس العماره ادامه داشت به معزز السلطنه و ملکه جهان و امیربهادر واگذار شده بود و در مالکیت این افراد قرار داشت و چون رسما مالک آن زمین ها بودند به ساخت و ساز در آن پرداختند.

طبق اسناد تاریخی موجود، ارگ تهران هم مثل همه قلعه های شهری تاسیسات دفاعی مجزایی داشته و برج های اطراف ارگ تهران و لبه های حصار آن سبک معماری خاص خود را دارا بوده است و آن گونه که تصاویر به جا مانده از این بنای تاریخی نشان می دهد گویا سردر عمارت شمس العماره راه ارتباطی با خیابان های اطراف داشته است که این پل ارتباطی بین مجموعه کاخ های سلطنتی و بافت مسکونی جنوب ارگ و دیگر بناهای اطراف بوده است.

به جز این راه های دیگری هم بعدها به آن اضافه شده است که نشان دهنده آن است که پس از طرح های توسعه فضای شهری از 1280 هجری قمری به بعد تاسیسات دفاعی ارگ بیشتر برای کاخ های سلطنتی مد نظر بوده است. اما افسوس که از آن همه قدمت و تاریخ و معماری محدوده مجموعه ارگ تهران چیز زیادی بجا نمانده است جز کاخ دادگستری، سر در قورخانه، عمارت رادیو، ساختمان دارالفنون و….

ویژگی های ارگ تهران

ارگ تهران چنان که اشاره شد دارای سبک معماری ویژه ای بوده و برخلاف موقعیت و اهمیتی که دارا بوده راه های ارتباطی نداشته است. در شروع ایجاد ارگ و قبل اینکه تهران به عنوان مرکز انتخاب شود راه های ورودی و خروجی ارگ تنها محدود به دو راه بود که دروازه ای در قسمت شمال ارگ قرار داشت و به دروازه دولت معروف بود و یک دروازه هم در قسمت جنوب ارگ بود که مردم در آن زمان به آن نقاره خانه می گفتند، این دو دروازه تنها ورودی و خروجی اصلی ارگ بود. به جز این دو راه اصلی راه های فرعی هم وجود داشت که در دوره های بعد ایجاد شده و راه های ارتباط ارگ با منطقه ها اطراف بوده است.

مجموعه ارگ تهران که اصلی ترین محله از محلات کهن تهران بود چندین ارگان های مهم دولتی در آن قرار داشت، به جز تاسیسات دفاعی ویژه ارگ، معماری لبه های حصار و برج های پیرامون آن هم حائز اهمیت و توجه است. لبه های حصار ارگ از خشت خام ساخته شده و به شکل کنگره دار طراحی شده بود. قسمت هایی از نمای برج ارگ با آجرهای نقش دار تزیین شده بود که محققان احتمال می دهند که این تزیینات سطحی هم جزیی از تغییرات گوناگون ارگ که بیشتر از دوره ناصرالدین شاه به بعد اجرا شده مربوط می شود که بصورت تدریجی اجرا شده است. در حد فاصل حصار ارگ و خندق، خاکریزی وجود داشت که در محل برج ها عرض آن به کمترین حد خود می رسید و قطر دیوار از عرض خاکریز کمتر بود.

راستا دسترسی به مجموعه ارگ تهران

بهترین راستای که برای رفتن به ارگ تهران می توان پیشنهاد کرد استفاده از متروی تهران است که باید در ایستگاه پانزده خرداد پیاده شده و بعد از خروج از ایستگاه وارد خیابان پانزده خرداد شده و به سمت مجموعه ارگ تهران حرکت کرد. به جز مترو، اتوبوس هایی که از نقاط گوناگون شهر به مقصد خیابان پانزده خرداد می فرایند وسیله مناسبی برای رسیدن به این نقطه از شهر است. همچنین تاکسی هایی که در سطح شهر مسافران را جابه جا می کنند هم یکی دیگر از راه هایی است که برای رسیدن به ارگ تاریخی تهران می توان انتخاب کرد.

جاذبه های مجموعه ارگ تهران

• مدرسه تاریخی دارالفنون که نخستسن مدرسه علوم نو بود.
• نخستین پارک عمومی تهران یا پارک شهر.
• شمس العماره بنایی که زمانی بلندترین ساختمان شهر تهران محسوب می شد.
• نخستین موزه عمومی تهران
• تکیه دولت که مهم ترین بنای مذهبی شهر تهران بود.
• عمارت رادیو
• کاخ دادگستری
• قسمت اصلی کاخ دارایی
• سر در قورخانه
• ساختمان کلانتری ارگ
• بانک ملی شعبه بازار
• مسجد ارگ
• ساختمان سابق وزارت کشور