اینجا چغازنبیل نیست، ولی شهر سوخته شاید! ، صبح تا غروب آجر می سازند برای خانه ای که ندارند - مجله یگانه

خبرنگاران - رضا نیکنام : ساکنان موقت آجرپزخانه های منطقه18 باید ساعت ها پیاده روی نمایند. خانه که نه، بیغوله های این کوره پزخانه ها تنها چهارچوبی به نام دیوار و سقف در اختیار کارگرها و خانواده شان قرار می دهد بی آنکه خیال آنها را بابت سقف بالای سر خود مطمئن کند. خانه ها، توسری خورده و عبوس کنار هم ایستاده اند و سمفونی فرسودگی در حومه این شهرک را کامل می نمایند.

خواندنی های بیشتر را اینجا دنبال کنید

20 کوره آجرپزی تنها در محدوده شهرک گلدسته چهاردانگه وجود دارد. این کوره ها فاصله نسبتاً زیادی با محدوده مسکونی شهرک دارند. با این حال سازه های بلند این کوره ها از دور پیداست و با نگاه کوتاهی در اطراف شهرک، می توان بیش از 10 کوره را شناسایی کرد. استفاده از تجهیزات مدرن تر در کوره ها، سازه های بلند برجی شکل را از این کوره ها حذف نموده و به همین علت دیگر کوره ها از دور به راحتی پیدا نیستند.

بهار که از راه می رسد، سر و کله خانواده های مهاجر هم پیدا می گردد؛ بچه ها فرسنگ ها از خانه و مدرسه (اگر مدرسه ای در کار بوده باشد) فاصله گرفته اند و به جزیره ای پا گذاشته اند که در آن خبری از مدرسه نیست؛ اینجا به جز کار کردن، مجالی نیست. کارگرهای آجرپزخانه می گویند: خواب و استراحت در اینجا محدود است. هر ساعتی از شبانه روز کامیونی برای تخلیه خاک و یا بردن آجر از راه برسد باید بیدار شویم و کار را شروع کنیم. حتی کسانی که در همین شهرک های اطراف زندگی می نمایند فرصت ندارند که به خانواده خود سر بزنند و شب را در همین جا می مانند و معمولاً دو هفته یک بار به خانه می روند. حالا که کارگران این آجرپزخانه ها کارهای سنگین را بر عهده می گیرند و انجام می دهند، انصاف این است که شرایط کاری بهتری داشته باشند و دلشان به این خوش باشد که عایدی خوبی نصیبشان می گردد و یا مرخصی ها و خواب و استراحت بجاست. البته پاییز و زمستان، فصول کم کاری آجرپزخانه هاست. با این حال کارگران فرصت چندانی برای استراحت، شوخی و کمی خنده ندارند.

اینجا هیچ وقت تعطیل نیست

اینجا بقایای تازه کشف شده شهر سوخته یا چغازنبیل نیست یا دهکده ای که بر اثر کاوش های باستان شناسی کشف شده باشد؛ اینجا بیابانی قدیمی است که اغلب آجرهای سیمانی و خشتی شهر در آن متولد می گردد و با تولد هر آجر، زمینش به میزان مشتی خاک در خود فرو می رود. آجرپزخانه های شهرچهاردانگه، محلی است که در آن تکه ای کوچک از زمین جدا می گردد تا جای دیگری از این شهر، خانه ای تازه سر از خاک بیرون بیاورد. آجرپزخانه ها یا کوره های آجرپزی این نقطه از منطقه18 اغلب در محدوده شهرک گلدسته واقع شده اند و برای رسیدن به آن باید بیابان هایی را پشت سر گذاشت که روزگاری باغ های انگور بودند. زندگی کشاورزان و باغداران در این نقطه از شهر متوقف شده است، اما همچنان زندگی در کوره های آجرپزی آن در جریان است. حتی زمستان ها که نوبت خواب زمستانی کار و فعالیت در آجرپزخانه هاست.

راز پایین بودن سطح کوره ها از زمین اطراف

باید از ادامه حرکت در جاده انصراف بدهی تا بتوانی دورنمایی از کوره های آجرپزی را ببینی؛ زمینی که در گودی قرار گرفته و اتاق ها و سازه های خشت و گلی مثل بقایای یک شهر هزار ساله، چیزی مثل شهر سوخته، پیش چشمت نمایان گردد. خانه های لب جاده انگار در کنار پرتگاهی چند متری قرار گرفته اند. جاده های خاکی فرعی، با شیبی ملایم راه رسیدن به کوره ها را هموار می نمایند. شهر آجرهای خام، با کوه های خاکی و خانه های خشتی پیش پایت پهن می گردد. پیش از اینکه به این مکان برسی، نیمه های شب یا اوایل روز، کامیون های حمل خاک از راه رسیده اند و تپه های کوچک خاکی را گوشه ای از محوطه کوره برپا نموده اند. محمود-الف کارگر جوانی است که 23 سال از عمر خود را برای پختن خشت های خام پای کوره ها گذرانده؛ تقریباً از دوران کودکی. روایت فعالیت کوره پزخانه ها از زبان او این گونه است:از قدیم الایام برای تهیه خاک خشت ها، زمین های کنار کوره را گودبرداری می کردیم و راز پایین بودن سطح محوطه های آجرپزی نسبت به زمین های اطرافش، گودبرداری هایی است که از این محوطه ها در چند دهه اجرا شده است.

بازار داغ کوره ها در تابستان

دست ها، لباس ها و صورت ها را گردی از خاک پوشانده و لایه های خشک شده گل، اینجا و آنجا دیده می گردد. کارگران کوره های آجرپزی با زبان محلی و اغلب با گویش مشهدی و تربت جامی صحبت می نمایند. محمود ادامه می دهد: اصل کار در کوره های آجرپزی در تابستان است اما در فصل های دیگر سال هم رونق دارند. کارگران فصلی از خراسان و کردستان و جاهای دیگر از راه می رسند و آماده کردن خشت های خام شروع می گردد. کارگرهای فصلی اغلب زن و فرزند خود را هم به همراه می آورند. بچه ها از سن 8 سالگی می توانند در اینجا پا به پای مادر و پدر خود کار نمایند. در این کوره، حدود 30 نفر در فصل تابستان کار می نمایند. اغلب آنها هم متاهل هستند.

لایه ای از گل روی دستکش هایش نشسته. با دست خانه های کنار جاده را نشان می دهد: کارگرها در همین خانه ها ساکن می شوند. خانه که نه؛ محلی موقت برای گذراندن ساعات اندک استراحت. خانه ها خالی از سکنه هستند و انتظار بهار و تابستان را می کشند تا مسافران همیشگی از راه برسند. از کنار پنجره یکی ـ دو خانه، دستمال ها و لباس های شسته شده آویزان است؛ تک و توک کارگران ثابت کوره ها در این خانه ها زندگی می نمایند؛ افرادی که ساکن شهرک گلدسته هستند و دو هفته یک بار برای مرخصی، پیش خانواده خود برمی گردند.

خدا کند رشته ها در باران پنبه نگردد

تپه های خاکی به مرور در سوله های نه چندان بزرگ انباشته می شوند. خاک به وسیله نقاله ای از این سوله ها بیرون می آید و غربال می گردد. نخاله ها و ریگ ها از خاک جدا می شوند و خاک به یاری کمی آب و البته دستگاه پرس، به خشت های خام تبدیل می گردد. خشت ها چند دقیقه ای در سینی انتظار قرار می گیرند و بعد وسط محوطه روی هم چیده می شوند و اصطلاحاً انبار می شوند. تا اینجای کار در فصل های گرم هم انجام می گردد. قبل از شروع بارندگی های پاییز، خشت های خام به کوره ها برده می شوند تا پخته شوند. انبوهی از آجرها روی هم چیده شده و روی آنها پوششی پلاستیکی قرار گرفته است تا باران های نباریده، رشته های کارگران کوره را پنبه نکند. خشت های خام زیر این پوشش های پلاستیکی، وسط محوطه کوره پزخانه انبار شده اند. این روزها فصل پخت خشت ها در کوره است. کارگران با گاری های دستی خشت ها را به سمت ساختمان کوره می برند. خشت ها به یاری نقاله در کوره ها قرار می گیرند و منتظر می شوند تا شعله ها از راه برسند. منصورخان 15 سالی می گردد که خشت خام را به آجرهای زرد و سرخ تبدیل می نماید: سخت ترین مرحله کار، بردن آجرها به کوره و قرار دادن آنها در کوره بر روی هم است.

برج های بلند آجرپزی از گذشته تا امروز

کوره ساختمانی خشتی است با اتاق های تو در تو و درهای طاقی شکل متعدد که گوش تا گوش آن آجر چیده می گردد. کوره ها چند سالی می گردد که گازکشی شده اند. بنابراین حرارت به یاری لوله های گاز و سوراخ های متعدد از سقف کوره به آجرها می خورد. دود ناشی از این سوخت گاز، به وسیله سوراخ هایی که در دیواره داخلی کوره تعبیه شده به بیرون راهنمایی می گردد. جابر عیوضی اتاقک بالای سقف کوره را نشان می دهد:تازهاً دود کوره ها به وسیله اتاق فن یا پنکه، به بیرون از کوره می رود. قبل از اینکه این فن ها هوای این کوره را تمیز نمایند، کوره ها شکل دیگری داشتند.

کارگر جوان برج های بلند آجرپزی را در اطراف نشان می دهد:این برج های لوله ای شکل کار بیرون بردن گازها از کوره را انجام می دادند. هرچه ارتفاع این برج ها بلندتر بود، دود بیشتری از آن به بیرون از کوره راهنمایی می شد. اما از وقتی فن ها در کوره ها مورد استفاده قرار می گیرند، استفاده از این برج ها منسوخ شده است. کوره های آجرپزی تازه قمیر نام دارند. قمیرها و اتاق های تو در توی آن مدام از حضور آجرهای پخته و خشت های خام پر و خالی می گردد. آجری که بعد از سرد شدن از این سازه های خشت و گلی بیرون می آید، آماده فروش و استفاده است.

همه جا را با این آجرها آباد کردی اما ...

از وقتی نقاله ها و دیگر ابزار وارد کار آجرپزی شده اند، کار ما کمی راحت تر شده است. با این حال کار کردن در کنار کوره های آجرپزی طاقت زیادی می خواهد. به خصوص در تابستان ماندن در کنار کوره ها کار دشواری است. صابر - میم آجرهای پخته شده و سرد شده را روی نقاله می ریزد تا از کوره بیرون ببرد. از روزها و شب هایی می گوید که از خانه و زندگی اش دور مانده و شب را در همین آجرپزخانه ها به صبح رسانده بی آنکه چند ساعتی خواب راحت داشته باشد. او می گوید: هر روز که این گل ها را به آجر تبدیل می کنیم و هر بار که این آجرها را برای فروش به بیرون از آجرپزخانه می فرستیم، با خودم می گویم کی می گردد که بتوانم چهاردیواری ای با همین آجرها برای خودم بنا می کنم؟ در خیالم با این آجرها خانه ای می سازم. دیوارهایش را بلند و محکم می سازم. مشتری ای داریم که هر بار برای بردن سفارش هایش به اینجا می آید می گوید صابر! همه جا را با این آجرهاآباد کردی اما خودت هنوز خانه ای برای خودت نداری. و تند و تند آجرها را روی نقاله می ریزد و به خانه ای که قرار است در همین اطراف بسازد فکر می نماید. ناگفته نماند 18 ساعت طول می کشد تا خشت خامی در کوره آجرپزی به خوبی پخته گردد و آجرهای پخته شده از کوره بیرون آورده شوند. بعد از این مدت، کارگرها و دستگاه ها دست به کار می شوند تا آجرها دوباره روی هم در کوره قرار بگیرند تا پخته گردد خامی.

عکس ها: امیر پناهپور - کوره های آجرپزی گلدسته(شمس آباد)