واکسنهایی که زندگی مردم جهان را تغییر دادند - مجله یگانه

همه گیری دنیای کرونا به ما یادآوری کرد که شیوع وسیع یک بیماری واگیر چقدر می تواند مخل و مرگبارباشد. اکنون تنها امید برای بازگشت به زندگی عادی همین واکسن های در حال فراوری هستند.

کرونا اولین بیماری ای نیست که با واکسن با آن مقابله می گردد، پیش از این هم بیماری های کشنده ای که مردم دنیا را وحشت زده نموده بودند با واکسن کنترل شده اند. در اینجا نگاهی می کنیم به بعضی واکسن هایی که زندگی مردم دنیا را تغییر داده اند.

آبله

ریشه کن شدن آبله عظیمترین داستان موفقیت واکسیناسیون است. آبله فقط در قرن بیستم جان بیش از 300 میلیون نفر را گرفت و تخمین زده می گردد که قبل از آن هم صد ها میلیون نفر را کشته باشد. حدود 30 درصد کسانی که به این بیماری بسیار مسری مبتلا می شدند، اغلب جان خود را از دست می دادند.

تاول های بسیار دردناک آبله در هر جای بدن ممکن بود ظاهر شوند و بسیاری از کسانی هم که از این بیماری جان به در می بردند، کور می شدند یا جای تاول هایشان برای همواره باقی می ماند. بشر قرن ها دنبال راهی برای مبارزه با آبله بود.

شاید، چون آبله بیماری بسیار ترسناکی بود، مبارزه با آن منجر به چند تحول در پزشکی و در نهایت کشف واکسن شد.

جای تاول های دردناک آبله باقی می ماند

در هزاره اول سال پس از میلاد مسیح، در چین یک روش درمانی ابتدایی کشف نموده بودند، دَلَمه های روی زخم تاول های آبله را پودر می کردند و از بینی استنشاق می کردند تا به آبله خفیف مبتلا شوند و بعد به آن مصونیت پیدا نمایند.

در هند و آفریقا هم از روش مشابهی استفاده می شد. در اوایل دهه 1700 بانویی اشراف زاده به نام مری وورتلی مونتاگ که همسر سفیر بریتانیا در عثمانی بود این روش را در بریتانیا معرفی کرد.

ادوارد جنر عمدا سعی کرد کودکی را به آبله مبتلا کند تا دریابد واکسنش موثر بوده یا نه

ادوارد جنر پزشک و دانشمند بریتانیایی کسی بود که اولین واکسن ساخت، واکسن آبله را. او ثابت کرد ابتلا به بیماری دامی مشابهی به نام آبله گاوی می تواند در برابر آبله مصونیت ایجاد کند.

این واکسن بسیار کم خطرتر از روش قبلی بود که از هر سی نفر یک نفر را می کشت، اما پیشرفت در مبارزه با این بیماری بسیار کند بود و تا زمانی که برنامه ریشه کنی فشرده سازمان بهداشت دنیای در سال 1967 شروع نشد، این بیماری مرگبار مهار نشد.

فراوری واکسن

دو پیشرفت ساده به پزشکان یاری کرد: واکسن خشک منجمد که بسادگی حمل و انبار می شد و سوزن دوشاخه که براحتی واکسن را تزریق می کرد و بعد برای استفاده مجدد روی شعله آتش استریل می شد. برای ریشه کن کردن این بیماری میلیون ها دلار خرج شد.

ابتدا کوشش شد حدود 80 درصد جمعیت کشور ها را واکسینه نمایند و با ایجاد به اصطلاح ایمنی جمعی (گله ای) شیوع بیماری را مهار نمایند، اما این کاری سخت و سخت بود.

ساختن سوزن دوشاخه ارزان به وسعت واکسیناسیون یاری عظیمی کرد

برای مثال مایه کوبی فقط 20 میلیون نوزادی که سالانه در هند به دنیا می آیند کاری عظیم بود و باید در کشور های دیگر هم انجام می شد. در نیجربه در اصل به دلیل کمبود واکسن روش دیگری در پیش گرفته شد، به جای ایمن سازی اکثریت جمعیت، محل شیوع بیماری شناسایی و جمعیت آن ردیابی و و واکسینه می شدند. با واکسیناسیون 750 هزار نفر، آبله در جمعیت 12 میلیونی شرق نیجریه از بین رفت و همین الگویی برای بقیه دنیا شد.

این ویروس که در اوج شیوع دنیا را وحشت زده می کرد و جان میلیون ها نفر را می گرفت، امروز از بین رفته و فقط در دو جای کره زمین وجود دارد؛ یک آزمایشگاه با ایمنی بسیار بالا در روسیه و دیگری در آمریکا.

فلج اطفال

در مقایسه با آبله فلج اطفال عده کمتری را از بین برده، ولی برای بهبودیافتگان بیماری بی رحم تری بوده است. ویروس فلج اطفال عمدتا بچه ها خردسال را مبتلا می نماید، از راه دهان وارد بدن و از راه روده وارد خون می گردد و به سیستم عصبی حمله می نماید. از هر 200 مبتلا یک نفر دچار فلج برگشت ناپذیر (معمولا پا) می گردد و از هر ده مبتلا یکی به دلیل فلج عضلات تنفسی جان می بازد.

کسانی را که عضلات تنفسی شان به دلیل فلج اطفال از کار می افتادند در دستگاه ریه آهنی قرار می دادند که امکان هر حرکتی را از آن ها می گرفت

در بهترین حالت، آن ها که عضلات تنفسی شان آسیب دیده بود باید در یک دستگاه ریه آهنی قرار می گرفتند که در دهه 1920 برای یاری به تنفس قربانیان فلج اطفال اختراع شد. بیماران اغلب هفته ها داخل این دستگاه می ماندند و بعضی مجبور می شدند بقیه عمر خود در آن سپری نمایند بی آنکه بتوانند حرکت نمایند.

فلج اطفال علامت ظاهری خاصی مثل تاول های آبله ندارد به همین دلیل تا سال 1905 طول کشید تا یک پزشک سوئدی به نام ایوار ویکمن نشان دهد فلج اطفال یک بیماری عفونی واگیر است.

زمان این کشف هم تصادفی نبود. بهبود کیفیت آب آشامیدنی در بسیاری از شهر های عظیم باعث کاهش ابتلا به فلج اطفال شده بود، ولی مصونیت جمعیت را هم کمتر نموده بود یعنی اگر بیماری شایع می شد شیوعش بسیار بارزتر بود.

آن زمان به نظر می رسید که خارج از کشور های توسعه یافته فلج اطفال نسبتا نادر است، ولی آنالیز آمار افرادی که در کودکی فلج شده بودند خلاف آن را نشان داد. بچه ها زیادی در سراسر دنیا فلج شده بودند که به شکلی باورنکردنی تقریبا به آن توجهی نشده بود.

فلج اطفال باعث فلج شدن بچه ها بسیاری شد

در سال 1952 وضع عوض شد و یک پزشک آمریکایی به نام جوناس سالک اولین واکسن فلج اطفال را ساخت. در سال 1961 آلبرت سابین واکسن بهتری ساخت که به جای تزریق خوراکی بود. این واکسن باعث کاهش سریع ابتلا به فلج اطفال در آمریکا و اروپا شد، ولی اشتباه هایی هم صورت گرفت.

در یکی از بدترین خطا های تاریخ داروسازی آمریکا، شرکت کاتر بیش از 100 هزار دُز واکسن را فراوری کرد که حاوی ویروس زنده فلح اطفال بودند و 160 کودک را برای همواره فلج کردند و 10 کودک هم از بین رفتند. خوشبختانه این خطای فاجعه بار باعث نشد مبارزه با بیماری متوقف گردد.

کوشش عظیم در سال 1988 رخ داد که سازمان بهداشت دنیای برنامه دنیای ریشه کنی فلج اطفال را شروع کرد. در سال 1994 در قاره آمریکا فلج اطفال دیگر وجود نداشت. در سال 2000 در غرب اقیانوس آرام و در سال 2002 در اروپا هم همین رخ داد. در سال 2014 آسیای جنوب شرقی هم به این لیست اضافه شد.

فلج اطفال هنوز در افغانستان و پاکستان شیوع دارد

تخمین زده می گردد واکسن فلج اطفال و درمان های مشابه مانع از فلج شدن 18 میلیون نفر و مرگ 1.5 میلیون کودک شده باشند. امروزه ویروس طبیعی فلج اطفال فقط در پاکستان و افغانستان دیده می گردد، اما سالانه فقط در حد ده ها مورد. این امید هست این بیماری که زمانی والدین را در دنیا به وحشت می انداخت، بزودی ریشه کن گردد.

سرخک

سرخک، هم داستان موفقیت واکسن است هم ناکامی آن. تصور می گردد شیوع ابولا در آفریقا که در سال های اخیر توجه دنیا را جلب کرد، کمتر از 20 هزار نفر را کشته باشد، ولی سرخک سالانه بی سروصدا جان حدود 140 هزار نفر را می گیرد با اینکه واکسنش در سال 1963 ساخته شده است.

این ویروس بسیار مسری با قطرک های عطسه و سرفه یا تماس مستقیم منتقل و باعث تب و بثورات پوستی می گردد. اسهال و عفونت ریه یا مغز از جمله عوارض سرخک هستند که می توانند باعث مرگ شوند. واکسن سرخک بسیار موثر است و از مرگ سالی 2/6 میلیون نفر پیشگیری می نماید، اما ویروس سرخک بقدری مسری است که اگر مصونیت جامعه به کمتر از 95 درصد برسد بیماری شیوع پیدا می نماید.

با وجود پیشرفت های قابل ملاحظه از زمان ساخت واکسن، اوضاع در بعضی نقاط دنیا رو به وخامت گذاشته و در سال های اخیر با کاهش تعداد افراد واکسینه، ابتلا در آمریکا و اروپا افزایش یافته است. یک دلیل آن نگرانی مردم از عوارض جانبی احتمالی واکسن سرخک است که برایش هیچ مدرک معتبر پزشکی وجود ندارد.

بثورات پوستی سرخک

افزایش ابتلا در کشور های توسعه یافته تلفات کمی داشته، ولی آمار مرگ در سایر کشور ها بسیار بیشتر بوده است.

از اوایل سال 2019 تا تابستان سال جاری، جمهوری دموکراتیک کنگو با بدترین شیوع سرخک در دنیا دست به گریبان بود که به قیمت جان حداقل هفت هزار کودک تمام شده است. در کشور های مشابه کنگو، بخصوص در مناطق دورافتاده، دسترسی به واکسن می تواند مشکل اصلی باشد.

سازمان بهداشت دنیای برای مبارزه با مشکل روزافزون سرخک، خواهان 225 میلیون دلار بودجه بیشتر شده است. برای ریشه کن کردن سرخک بی تردید مشکلاتی وجود دارند، اما اینکه با وجود درمان های موجود، این بیماری هنوز جان بسیاری را می گیرد اسباب خشم و تاسف است.

میلیون ها کودک برای مبارزه با سرخک در جمهوری دموکراتیک کنگو واکسینه شدند

مالاریا

تقریبا نیمی از جمعیت دنیا در معرض خطر مالاریا هستند. پشه ناقل این انگل است که هر سال جان حدود 400 هزار را می گیرد. تصور می گردد مالاریا از دوران ماقبل تاریخ بشر را درگیر می نموده و تاثیرش تا حدی بوده که شاید بر تکامل ما هم تاثیر گذاشته باشد و باعث شیوع بعضی اختلالات خونی مانند کم خونی سلول داسی شکل شده باشد، چون ملاریا بر مبتلایان به آن بی تاثیر است. حدود 95 درصد تلفات مالاریا در آفربقا است.

پشه آنوقل با نیش خود، پلاسمودیوم، انگل مالاریارا وارد بدن انسان می نماید

برای مقابله با مالاریا روش های مختلفی وجود دارد مثل استفاده از پشه بند برای جلوگیری از ابتلا و دارو های ضدمالاریا که عفونت را در مراحل اولیه مهار می نمایند. با این حال هم پشه ها هم انگل مالاریا به درمان ها مقاوم شده اند.

تا همین اواخر واکسنی برای مالاریا نبود، ولی بعد از 32 سال تحقیق و بیش از 700 میلیون دلار هزینه، اکنون واکسنی هست که کارآزمایی ها نشان داده 40 درصد مصونیت برای چهار سال ایجاد می نماید که بسیار کم تر از کارایی دیگر واکسن های مهم است. بعلاوه برای ایجاد ایمنی به چهار نوبت واکسن احتیاج است.

مالاریا بیماری واگیری است که هنوز مهار نشده است

با این وجود پزشکان به برنامه واکسیناسیون آزمایشی آن که در مالاوی، غنا و کنیا در جریان است و تا سال 2023 هم ادامه خواهد داشت خوش بینند. کسانی که این واکسیناسیون آزمایشی را انجام می دهند می گویند این واکسن بتن هایی سلاحی جادویی در مبارزه با مالاریا نیست، ولی ابزار دیگری است در مقابله با بیماری ای که که هزاران سال است جان انسان ها را گرفته است.